ΙΕΚ Θεσσαλονίκης. Κτίριο Δημόκριτος

Ειδικότητα : Τέχνη της τοιχογραφίας, αγιογραφίας

Μάθημα: Aισθητική και τέχνη

Kαθηγητής : Πετρόπουλος Δημήτρης. Πτυχιούχος Σχολής καλών τεχνών.

O Πλωτίνος ( 204 - 270 μ.χ ) και οι σκέψεις του για το ωραίο και την αισθητική ( 15 / 11 / 2016 ).

Ο Πλωτίνος ήταν ο επιφανέστερος νεοπλατωνιστής και έγινε η γέφυρα για το πέρασμα από τον πλατωνισμό στο χριστιανισμό.

Κατέχει αξιόλογη θέση στην ιστορία της αισθητικής. Εγραψε 54 δοκίμια που ταξινομήθηκαν σε ομάδες των 9 (εννεάδες) από τον μαθητή του Πορφύριο.

Ο Πλωτίνος πέρα από τον ορατό κόσμο ως έσχατη πηγή και αίτια του, ονομάζει "το Εν". Συνώνυμα του είναι το καλό και το άπειρο. Επίσης η δεύτερη υπόσταση είναι ο νους (θείος γνώστης ) που ταυτίζεται με τις πλατωνικές 'Ιδέες' (το κάθε αντικείμενο έχει "την ιδέα του" στο νου του ανθρώπου) που συνιστούν τον νοητό κόσμο, τα ιδανικά αρχέτυπα ή πρότυπα του ορατού κόσμου. Η δε τρίτη υπόσταση είναι η ψυχή του παντός (ψυχή).  Και οι τρεις υποστάσεις συναποτελούν το υπερβατικό ον, την πρωταρχική πηγή κάθε πραγματικότητας.

Κυρίως στο βιβλίο του "περί του καλού" περιέχονται οι σημαντικότερες ιδέες των αισθητικών θεωριών που στα επόμενα βιβλία του μέστωσαν και αποτέλεσαν την πιο ώριμη σκέψη για την αισθητική.

Ο Πλωτίνος συνοψίζει το πλήθος των πραγμάτων που μπορούν να είναι ωραία: Στις κοινές περιπτώσεις επρόκειτο για πράγματα που βλέπουμε και ακούμε αλλά υπάρχουν επίσης (για πνεύματα που υψώνονται πάνω από το κόσμο των αισθήσεων και φτάνουν σε μια ανώτερη σφαίρα "ευγενείς χαρακτήρες, πράξεις και ασχολίες και η ομορφιά των επιστημών και αρετών .

Το ερώτημα του είναι 'τι είναι αυτό που προσδίδει κάλος σε όλα αυτά τα πράγματα" "Τι είναι αυτό το κάτι που εκδηλώνεται σ' αυτά".

Η πρώτη απάντηση που δίνει και απορρίπτει ο Πλωτίνος είναι

Στα ορατά αντικείμενα όπως και σε όλα τα άλλα, το ωραίο ουσιαστικά συνίσταται στην συμμετρία και το μέτρο.

Ο Πλωτίνος ακολουθεί μια συλλογιστική με την βοήθεια της οποίας απορρίπτει αυτή την συνθήκη της ομορφιάς. Συγκεκριμένα λέει. Τα μέρη που είναι συμμετρικά και αποτελούν το σύνολο δεν μπορεί να είναι ωραία επειδή είναι απλά αλλά και πάλι εφόσον το σύνολο είναι όμορφο όμως και αποτελείτε από απλά συμμετρικά μέρη, τότε και τα απλά θα πρέπει να είναι όμορφα. "Η ομορφιά του συνόλου αποτελεί την ομορφιά των μερών". Η συμμετρία δεν μπορεί να είναι επαρκής συνθήκη του ωραίου υποστηρίζει ο Πλωτίνος επειδή ένα αντικείμενο που παραμένει συμμετρικό μπορεί να χάσει την ομορφιά του Π.χ ένα πρόσωπο παρόλο που είναι συμμετρικό άλλοτε δείχνει όμορφο και άλλοτε άσχημο ανάλογα με τις εκφράσεις που παίρνει. Το σωμά που έχει γίνει άψυχο χάνει το μεγαλύτερο μέρος από την αλλότινη ομορφιά του χωρίς ωστόσο να χάσει την συμμετρία του.

Τι είναι λοιπόν αυτό που προσδίδει κάλος στα πράγματα;

παίρνοντας το παράδειγμα ενός γλυπτού ο Πλωτίνος λέει ότι η πέτρα στην οποία η τέχνη εισήγαγε την ομορφιά μιας μορφής είναι ωραία όχι επειδή είναι πέτρα αλλά χάρη στην μορφή ή ιδέα που εισήγαγε σ'αυτήν η τέχνη. Η μορφή αυτή δεν υπήρχε στο υλικό, υπήρχε στην σκέψη του καλλιτέχνη ,προτού μπει μέσα στην πέτρα. Και υπήρχε στον δημιουργό όχι επειδή αυτός είχε μάτια η χέρια αλλά επειδή μετείχε της τέχνης. Αυτή λοιπόν η ομορφιά υπήρχε στην τέχνη και ήταν πολύ ανώτερη.

Ετσι λοιπόν χάρη στην ικανότητα της ύλης να δέχεται και να συγκρατεί τις μορφές" η ομορφιά του θεϊκού νου και του πνευματικού κόσμου μπορεί να αποκαλυφθεί με την θέαση.

¨Οταν λοιπόν η ύλη περιβάλλεται την ομορφιά, αποκτά μια βαθιά συγγένεια με την ψυχή. Και η ψυχή χαίρεται όταν αναγνωρίζει την ίδια της την φύση υλοποιημένη και όταν με αυτό τον τρόπο συνειδητοποιεί την μέθεξη της στο θεϊκό.

Πως μπορεί το φως του ήλιου να είναι ωραίο αν είναι απλό και επομένως δεν μπορεί να έχει μορφή.

Επειδή μπαίνει η μορφή συνθέτει και τακτοποιεί τα πολλά μέρη που συναποτελούν το ένα, τα ανάγει σε ένα συγκλίνον όλον και συντονίζοντάς τα μεταξύ τους, δημιουργεί την ενότητα. Και πάνω στην ενότητα ενθρονίζεται η ομορφιά δίνοντας τον εαυτό της τόσο στα μέρη όσο και στο όλον.

¨Ενας ζωγραφικός πίνακας που αποτελείται από πολλά ετερογενή μέρη μπορούμε να πούμε ότι γίνεται ωραίος τότε και μόνο όταν ενοποιηθεί και γίνει καθρέφτης του ενός. Αλλά και μια μονόχρωμη έκταση, όπως ένας πίνακας του Ρόθκο, ή ένας παρατεταμένος απαλός ήχος που είναι πράγματα εξολοκλήρου ομοιογενή οφείλουν την ενότητα τους στην ίδια τους ομοιογένεια και επομένως μπορούν να είναι ωραία. ¨Ωστε κάθετι το ωραίο είναι αποτέλεσμα ενοποίησης.

Όταν αντιλαμβανόμαστε μέσα στα σώματα μια ιδέα (μορφή) τότε αντιλαμβανόμαστε την αποσπασματική πολλαπλότητα που η ιδέα την ανάγει και την εισάγει στην εσώτερη και αδιαίρετη ενότητα.

Η αισθητή ομορφιά της ψυχής.

Αλλά υπάρχουν πρότερες και υψηλότερες εκφάνσεις του ωραίου. Π.χ η ομορφιά της ανώτερης συμπεριφοράς που δεν είναι ορατή με τα μάτια του σώματος αλλά της ψυχής. Επίσης αυτές οι εκφάνσεις του ωραίου είναι ικανές να μας συναρπάζουν και να μας κάνουν να νιώθουμε αγαλλίαση και μάλιστα ακόμα πιο βαθιά

Αλλά πως; δεν υπάρχει ούτε σχήμα ούτε χρώμα ούτε επιβλήτικό μέγεθος παρά μόνο η άχρωμη λάμψη των αρετών ...μεγαλοψυχία, δίκαιος χαρακτήρας, πειθαρχημένη αγνότητα.

και συνεχίζει ο Πλωτίνος για να καταλάβουμε τι είναι αυτό που κάνει ωραία την ενάρετη ψυχή πρέπει να εξετάσουμε πρώτα το αντίθετο δηλαδή την ασχήμια. Η άσχημη ψυχή είναι άδικη, γεμάτη επιθυμίες και ταραχή, κυριευμένη από τους φόβους της δειλίας και τους φθόνους της μικροπρεπειά της.  Και αυτή η καταισχύνη έχει συγκεντρωθεί γύρω από την ψυχή σαν επίκτητο κακό που την ταλαιπωρεί, την ρυπαίνει. Αν θέλει ο άνθρωπος να ξαναγίνει ωραίος πρέπει να καθαρίσει και να εξαγνίσει τον εαυτό του και να γίνει αυτό που ήταν. Η ηθική της πειθάρχηση συνίσταται στην αποκάθαρση από το αλλότριο στην μετατροπή της δυσαρμονίας σε αρμονία, με δυo λόγια στην ενοποίηση. Ετσι η πνευματική ομορφιά της ψυχής εξαρτάται από τις ίδιες ακριβώς συνθήκες από τις οποίες εξαρτάται και η αισθητή ομορφιά της τέχνης και της φύσης.

και όταν η ψυχή γίνεται αγαθή και ωραία εξομοιώνεται με το θεό.

Πρέπει πρώτα να προσηλώσουμε την προσοχή μας όχι στην μουσική ή στην ζωγραφική ,αλλά σε όλες τις ευγενείς ασχολίες και κατόπιν στα ωραία έργα που δεν παράγονται με την εργασία του καλλιτέχνη αλλά χάρη σε ανθρώπους γνωστούς για την αγαθότητά τους.

Ο Πλωτίνος τελικά υποστηρίζει ότι πρέπει να γίνεις ωραίος στο πνεύμα και ηθικά ανώτερος για να γνωρίσεις την τέλεια ομορφιά.

Τελειώνοντας ο Πλωτίνος υποστηρίζει ότι η η τέχνη δεν είναι μίμηση μιμήσεως όπως λέει ο Πλάτων. Διότη εκτός απ' το να μιμείται τη φύση που είναι η μίμηση της ιδέας ,το έργο τέχνης επικοινωνεί απ' ευθείας με την ιδέα λόγω της ικανότητάς του καλλιτέχνη να επικοινωνεί απ' ευθείας με την ιδέα της θεότητας. Πάντως η συγγένεια του νεοπλατωνισμού με τον χριστιανισμό είναι προφανής Άλλωστε στην εποχή του Πλωτίνου ο χριστιανισμός είχε ήδη ηλικία δύο αιώνων.