ΙΕΚ Θεσσαλονίκης. Κτίριο Δημόκριτος

Ειδικότητα : Τέχνη της τοιχογραφίας, αγιογραφίας

Μάθημα: Aισθητική και τέχνη

Kαθηγητής : Πετρόπουλος Δημήτρης. Πτυχιούχος Σχολής καλών τεχνών.

Η αισθητική στάση (συνέχεια) και η έννοια της κάθαρσης

(δι' ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν)

Αισθητική στάση: Ανιδιοτελή και συμπαθητική προσοχή αλλά και θεώρηση οποιουδήποτε αντικειμένου της συνείδησης χάριν αυτού του ίδιου.

Δηλαδή 'ανιδιοτέλεια' σημαίνει ότι βλέπουμε το αντικείμενο χωρίς να μας ενδιαφέρει καθόλου ο απώτερος σκοπός τον οποίο μπορεί να εξυπηρετήσει.

Πολλά είδη 'διαφέροντος' έχουν αποκλειστεί από το αισθητικό ενδιαφέρον. Ένα από αυτά είναι το να αποκτήσουμε ένα έργο τέχνης, χάριν κύρους και γοήτρου.

Π.χ Ένας συλλέκτης βιβλίων βλέποντας ένα παλιό χειρόγραφο, συνήθως ενδιαφέρεται μόνο για την σπανιότητα του ή για την τιμή της αγοράς του και όχι για την αξία ως λογοτεχνικό έργο   

(Υπάρχουν συλλέκτες βιβλίων που δεν διάβασαν ποτέ τα βιβλία που έχουν στη συλλογή τους)

Ένα άλλο μη αισθητικό ενδιαφέρον είναι το "γνωσιακό"  δηλαδή ν'αποκτήσουμε γνώσεις γύρω από ένα αντικείμενο.

π.χ Ο μετεωρολόγος δεν νοιάζεται για την οπτική εμφάνιση που έχει ο εντυπωσιακός σχηματισμός ενός σύννεφου, αλλά για τις αιτίες που την προκαλούν. Επιπλέον όταν το άτομο που αντιλαμβάνεται ένα αντικείμενο, έχει σκοπό να εκφέρει μια κρίση επ' αυτού η συμπεριφορά του δεν είναι αισθητική.

Αντίθετα η αισθητική στάση 'απομονώνει' το αντικείμενο και εστιάζεται σ' αυτό - στη μορφή των βράχων, στον ήχο του ωκεανού, στα χρώματα ενός πίνακα ζωγραφικής. Επομένως δεν βλέπουμε το αντικείμενο με αποσπασματικό η φευγαλέο τρόπο, όπως συμβαίνει με την 'πρακτική' αντίληψη. Υπολογίζουμε όλη την φύση και το χαρακτήρα του αντικειμένου. Όποιος αγοράζει έναν πίνακα για να καλύψει τον λεκέ που έχει ο ταπετσαρισμένος τοίχος του δεν μπορεί να δει τον πίνακα σαν ένα θαυμάσιο σχηματισμό από μορφές και χρώματα.

Για την αισθητική στάση, τα πράγματα δεν χρειάζεται να ταξινομούνται, να μελετώνται και να κρίνονται. Είναι από μόνα τους ευχάριστα ή συναρπαστικά να τα βλέπει κανείς. Θα πρέπει λοιπόν να γίνει σαφές ότι το να είναι κανείς 'ανιδιοτελής' απέχει πολύ από τον 'να μην ενδιαφέρεται'. Αντίθετα όπως όλοι γνωρίζουμε, ένα βιβλίο η μια ταινία μπορούν να μας απορροφήσουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επιδείξουμε μεγαλύτερο 'ενδιαφέρον' απ' όσο συνηθίζουμε κατά την διάρκεια της πρακτικής μας δραστηριότητας.

Η λέξη συμπαθητικός η οποία περιέχεται στον ορισμό της αισθητικής στάσης αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο προετοιμάζουμε τον εαυτό μας να αντιδράσει στο αντικείμενο.

Αν πρόκειται να εκτιμήσουμε το αντικείμενο πρέπει να το δεχτούμε σύμφωνα με τους δικούς του όρους. Πρέπει να καταστήσουμε τον εαυτό μας δεκτικό στο αντικείμενο και να τον τοποθετήσουμε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να δεχτεί οτιδήποτε αυτό θα μπορούσε να προσφέρει στην αντίληψή μας .Επομένως πρέπει να αποκλείσουμε οποιεσδήποτε αντιδράσεις είναι μη συμπαθητικές για το αντικείμενο μας αποξενώνουν από αυτό ή μας κάνουν εχθρικούς απέναντί του.

Π.χ ένας ευσεβής μωαμεθανός μπορεί να μην είναι ικανός να βλέπει για πολλή ώρα τον πίνακα που παριστάνει την Αγία Οικογένεια  λόγω της απέχθειάς του για τον χριστιανισμό.

Αυτές μπορεί να είναι ηθικές, θρησκευτικές, βαθιά ριζωμένες αξίες και προκαταλήψεις .

Π.χ Μπορεί να περιλαμβάνουν μια προκατάληψη ενάντια στον καλλιτέχνη ή ακόμη ενάντια στην πατρίδα του.

Λέγεται ότι στον Α' παγκόσμιο πολλές αμερικάνικες συμφωνικές ορχήστρες αρνήθηκαν να παίξουν έργα Γερμανών συνθετών.

Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα οξύ στην περίπτωση κάποιων σύγχρονων έργων τέχνης, τα οποία ενδέχεται να πραγματεύονται συζητήσεις και πεποιθήσεις με τις οποίες νιώθουμε βαθύτατα δεσμευμένοι. Όταν πρόκειται για τέτοια έργα θα πρέπει να θυμόμαστε ότι τα έργα τέχνης χάνουν συχνά την επικαιρική σημασία τους, με το πέρασμα του χρόνου, και εκτιμώνται από τους μεταγενέστερους ως μεγάλα έργα τέχνης. Βέβαια μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Είναι βέβαια μια πάρα πολύ μεγάλη επιτυχία αν σήμερα είσαι παγκοσμίως γνωστός σαν καλλιτέχνης αλλά κανείς δεν μπορεί να σου εγγυηθεί πως δεν θα σε ξεχάσουν όλοι ύστερα από δέκα ή πενήντα χρόνια. Η μάχη με το χρόνο είναι πάντα περισσότερο δύσκολη απ' την μάχη με το χώρο. 

Π.χ τα παπούτσια του Βαν Γκογκ, ή το δωματιό του μπορεί εκείνη την περίοδο να ήταν σχεδόν ανήκουστο να αναγνωριστούν ως μεγάλη τέχνη γιατί είναι δύο εντελώς πεζά θέματα αλλά κατόπιν θεωρήθηκαν αριστουργήματα.

Μερικές φορές διαμαρτύρεται κανείς σ' ένα φίλο του όταν τον βλέπει να απορρίπτει με προχειρότητα έργα τέχνης που του είναι ευχάριστα. 'Δε του δίνεις ούτε μία ευκαιρία'. Για την αισθητική εμπειρία, η έννοια 'συμπαθητικός' σημαίνει ότι δίνουμε στο αντικείμενο την 'ευκαιρία' να μας φανερώσει με ποιόν τρόπο προκαλεί ενδιαφέρον στην αντίληψή μας.                  

 Κοινώς είμαστε όσο μπορούμε ανοικτοί απέναντι στο έργο τέχνης.

Και λίγα σχόλια για την έννοια της "κάθαρσης" ως συμπλήρωμα στην συγκινησιακή κάθαρση (μέρος της αισθητικής εμπειρίας)  που αναφερθήκαμε στο προηγούμενο

Ο S. H. Butcher (Λόγιος και πολιτικός, 1850 - 1910) υποστηρίζει ότι η τραγωδία μέσα από τον οίκτο και τον φόβο πραγματοποιεί την κατάλληλη κένωση αυτών των συγκινήσεων. (δι' ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν). Δηλαδή η γενική θεωρία που αποδίδεται στον Αριστοτέλη είναι ότι η τραγωδία, προκαλώντας αυτές τις συγκινήσεις, έχει ένα είδος θεραπευτικής επίδρασης στην πνευματική υγεία του κοινού, δίνοντάς το μια ευχάριστη αίσθηση ανακούφισης- 'γαλήνεψε η ψυχή, διαλύθηκαν τα πάθη'.

Υπήρξαν πολλές διαφωνίες για το αν η κάθαρσις είναι μια ιατρική μεταφορά που υπονοεί την απαλλαγή από βλαβερές συγκινήσεις, όπως συμβαίνει με ένα φάρμακο ή αν είναι μια μεταφορά παρμένη από το θρησκευτικό τελετουργικό και σημαίνει ένα είδος εξαγνισμού των συναισθημάτων, όχι όμως την εξάλειψή τους.

Η απάντηση του Αριστοτέλη στον Πλάτωνα.

Ένας από τους ισχυρότερους πειρασμούς για να δεχθούμε την παραδοσιακή ερμηνεία της ποιητικής είναι ότι αποδίδει στον Αριστοτέλη μια άμεση απάντηση στη δεύτερη βασική αντίρρηση του Πλάτωνα εναντίον της ποίησης : ότι δηλαδή, δεν κάνει άλλο από το να καλλιεργεί τα πάθη και έτσι να διαταράσσει την αρμονία της ψυχής και της λογικής του πολίτη. Σύμφωνα μ' αυτή την ερμηνεία, ο Αριστοτέλης διαθέτει μια εντυπωσιακή ανασκευή.: δεν συμβαίνει τίποτα τέτοιο. Αν δούμε μονάχα την άμεση παραφορά, τον τρόμο και τον ολοφυρμό του κοινού, μπορεί να νομίσουμε ότι έτσι έχουν τα πράγματα. Αν όμως δούμε τις κατοπινές και βαθύτερες ψυχολογικές επενέργειες αυτού του βιώματος, τότε ο θεατρόφιλος είναι σαν τον θρησκευόμενο που αισθάνεται εξαγνισμένος, ξαλαφρωμένος και αναζωογονημένος από την συγκινησιακή του ανακούφιση. Μακροπρόθεσμα, ο θεατρόφιλος πολίτης είναι πιθανότατα ο πιο νηφάλιος και ο πιο σοφός γιατί απαλλάσσεται κατά διαστήματα από τους φθοροποιούς συγκινησιακούς ερεθισμούς που δηλητηριάζουν τον χαρακτήρα και το πνεύμα.

Αυτό που επίσης ο Πλάτων φοβόταν περισσότερο μήπως γίνει κακό παράδειγμα για την Αθηναϊκή νεολαία ήταν η ιδέα ότι οι καλοί άνθρωποι δυστυχούν και οι φαύλοι ευτυχούν. Η απάντηση του Αριστοτέλη μπορεί να ερμηνευθεί ως εξής: Δεν χρειάζεται ηθική λογοκρισία των έργων, αλλά μονάχα αισθητική λογοκρισία..Γιατί το έργο στο οποίο ο καλός άνθρωπος γίνεται ευτυχισμένος, δεν θα είναι και πολύ καλή τραγωδία.