ΙΕΚ Θεσσαλονίκης. Κτίριο Δημόκριτος

Ειδικότητα : Τέχνη της τοιχογραφίας, αγιογραφίας

Μάθημα: Aισθητική και τέχνη

Kαθηγητής : Πετρόπουλος Δημήτρης. Πτυχιούχος Σχολής καλών τεχνών.

Μεσαίωνας και Αυγουστίνος μέρος 1

          Oι πρώτοι πατέρες της Εκκλησίας ήταν απορροφημένοι από το τεράστιο θεολογικό τους έργο, καθώς έπρεπε από την μια μεριά να επεξεργαστούν ένα βιώσιμο θεολογικό σύστημα που να εξηγεί όσα ήταν δυνατόν να εξηγηθούν στις σχέσεις του Ανθρώπου με το θεό και από την άλλη να θωρακίσουν την χριστιανική θρησκεία και την ίδια την εκκλησία από τους εχθρούς της που ήταν η ειδωλολατρική θρησκεία και η φιλοσοφία.

Τα δύο παραπάνω έργα δεν άφηναν και πολύ καιρό για πρωτότυπη σκέψη σχετικά με την τέχνη και το ωραίο.

Η επιφανέστερη εξαίρεση ανάμεσα στους πρώτους στοχαστές ήταν ο ιερός Αυγουστίνος που με την πληθωρικότητα και με το πνευματικό σφρίγος του δεν έχανε καμιά ευκαιρία να σκεφτεί για κάθε τι που έβρισκε μπροστά του.

Στην πρώιμη περίοδο του σχολαστικισμού υπήρχε ένα αισθητικό πρόβλημα που οι φιλόσοφοι του χριστιανισμού δεν μπορούσαν τελικά να το παρακάμψουν.

Κανένας δεν μπορούσε να αρνηθεί ότι υπάρχει το ωραίο και η ομορφιά του ανθρώπινου σώματος. Ποιά στάση πρέπει να τηρεί απέναντι του ο Χριστιανός. Πρόκειται για έργο του διαβόλου ή του Θεού. Ανήκει σε εκείνα τα ελκυστικά αλλά ευτελή πράγματα που ο χριστιανός πρέπει να είναι έτοιμος να απαρνηθεί και να αποκυρήξει ή μήπως πρέπει να τα ενστερνιστεί;

Η εκκλησία τήρησε μια διφορούμενη στάση απέναντι στις τέχνες και αυτό για δύο βασικούς λόγους που αντιστοιχούν στις δύο Πλατωνικές κατηγορίες εναντίον της ποίησης.

          Ο πρώτος και κυριότερος λόγος είναι ότι η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι σημείο ζωηρού ενδιαφέροντος για τα εκόσμια και, επομένως είναι κατ' ανάγκην ανταγωνιστής ή τουλάχιστον μπορεί εύκολα να γίνει ανταγωνιστής της βασικής και απαρέγκλιτης ενασχόλησης του αληθινού χριστιανού με την σωτηρία του στην άλλη ζωή.

          Ο δεύτερος λόγος είναι ότι οι τέχνες συνδέονταν στενά με τον ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό και ο Χριστιανισμός είχε έρθει να σώσει τον κόσμο από τη κίβδηλη θρησκεία τους.

          Μερικοί από τους πρώτους εκκλησιαστικούς ηγέτες - ο Τερτυλιανός (πίστευε ότι η λογοτεχνία είναι μωρία στα μάτια του θεού) (αρχές 3ου αιώνα) ήθελαν να αποκηρυχθεί ολόκληρη η κοσμική μάθηση και οι ανίερες σπουδές αλλά τελικά η καθιέρωση των 7 ελευθερίων τεχνών ως βάση της παιδείας σήμαινε ότι ένα μεγάλο μέρος της κλασικής γραμματολογίας αναγνωρίσθηκε ως θεμιτό στάδιο στην πορεία του ατόμου προς την θεολογική γνώση.         

             Κάποιοι άλλοι ανάμεσα στους οποίους και ο Αυγουστίνος συμφωνούσαν ότι η κλασική γραμματολογία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με θετικό τρόπο στην εκπαίδευση. Αυτή την ευμενή άποψη εξέφραζαν ο Ωριγένης , ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και ο μέγας Βασίλειος. Η ποίηση νίκησε σε αντίθεση με το δράμα. Η εκκλησία υπήρξε για πολύ καιρό κατηγορηματικά αντίθετη με την παράσταση (δραματικά έργα).

          Στο χώρο των εικαστικών τεχνών τα κυριότερα κλασικά έργα που γνώριζαν οι πρώτοι χριστιανοί παρίσταναν θεούς η αυτοθεοποιημένους ρωμαίους αυτοκράτορες και επομένως ήταν τα αντικείμενα μιας μισητής ειδωλολατρίας. Γι' αυτό, οι εικαστικές τέχνες γεννούσαν υποψίες και μερικοί πίστευαν ότι η εισαγωγή εικόνων στις εκκλησίες θα παρέσυραν τον χριστιανό σε μια παρόμοια ειδωλολατρία. Πολύ αργότερα η αντίληψη αυτή αναβίωσε με το εικονοκλαστικό κίνημα που αναπτύχθηκε στην ανατολική εκκλησία κατά τον 8ο και 9ο αιώνα. Επικράτησε όμως η αντίθετη άποψη. Ο Γρηγόριος, τον 6ο αιώνα υπεράσπισε τις εικόνες θεωρώντας τες απαραίτητες για την θρησκευτική αγωγή, ιδιαίτερα των αγράμματων ανθρώπων, και νόμιμες με την προϋπόθεση ότι δεν λατρεύονται οι ίδιες αλλά χρησιμοποιούνται για να οδηγούν το πνεύμα προς το θεό.

          Με τον καιρό οι κύριες τάσεις της χριστιανικής σκέψης χαρακτηρίζονται από όλο και μεγαλύτερη ευμένεια απέναντι στα αισθητά βοηθήματα της θρησκευτικής λατρείας - το γρηγοριανό μέλος και αργότερα η πολυφωνία, τα αγάλματα οι ζωγραφικοί πίνακες, οι μεγάλοι αρχιτεκτονικοί θρίαμβοι της καθεδρικής περιόδου.

Αυγουστίνος

Ανασκοπώντας τις ηθικές και πνευματικές παγίδες που είχε περιπέσει προτού προσηλυτισθεί τον Χριστιανισμό ο Αυγουστίνος μας πληροφορεί ότι έγραψε μια πραγματεία με μερικά κύρια αισθητικά ερωτήματα όταν ήταν 26-27 ετών.

           Aγαπάμε τίποτα άλλο έξω από το ωραίο; Τι είναι λοιπόν ωραίο; Και τι είναι ομορφιά; Ti είναι αυτό που μας προσελκύει και μας ενώνει με τα πράγματα που αγαπάμε; Γιατί αν δεν είχαν χάρη και ομορφιά δεν θα μπορούσαν να μας προσελκύσουν. Και διαπίστωσα ότι στα ίδια τα σώματα υπήρχε μια ομορφιά που ήταν αποτέλεσμα του ότι σχημάτιζαν ένα είδος όλου, καθώς και μια άλλη που ήταν αποτέλεσμα του ότι ταίριαζαν μεταξύ τους, όπως ταιριάζει ένα μέρος του σώματος σ' ολόκληρο το σώμα ή ένα παπούτσι στο πόδι.

Η πραγματεία μαρτυρούσε ένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την εφήμερη ομορφιά του ορατού κόσμου παρά για την αιώνια δόξα του θεού.

Η διακρισή του ανάμεσα στο ωραίο και το ταιριαστό ήταν όπως μας λέει ο Αυγουστίνος μια διάκριση ανάμεσα σε ότι είναι ωραίο "καθ'εαυτό" και σ' ότι είναι ωραίο χάρη στο γεγονός ότι εφαρμόζει σε κάτι άλλο. Επίσης υπάρχουν δύο τρόποι σύμφωνα με τον Αυγουστίνο να χαρακτηρίσουμε κάτι 'ωραίο'. Πρώτον μπορούμε να πούμε ότι ένα σύμπλεγμα είναι ωραίο με την έννοια ότι αποτελεί ένα είδος συνόλου, και η ομορφιά είναι μια ιδιότητα του συνόλου. Δεύτερον ένα μέρος -μια κηλίδα χρώματος ή ένας μεμονωμένος ήχος - που δεν είναι ωραίο από μόνο του μπορεί να ονομασθεί ωραίο, αν αποτελέσει μέρος ενός συνόλου που είναι ωραίο με την πρώτη σημασία του όρου. Ίσως πάλι η έννοια ταιριαστό να υποδηλώνει μια ωφελιμιστική αντίληψη. Το παπούτσι πρέπει να ταιριάζει στο πόδι.

          Το ότι ο Αυγουστίνος θεωρούσε την ομορφιά ως ιδιότητα ετερογενών συνόλων φαίνεται επίσης από την δήλωσή του ότι η ομορφιά της πορείας αυτού του κόσμου επιτυγχάνεται χάρη στην εναντίωση των αντιθέτων (όπως η κομψότητα του ύφους επιτυγχάνεται χάρη στις αντιθέσεις).

Σε ένα από τους πιο συνοπτικούς προσδιορισμούς της ομορφιάς, ο Αυγουστίνος απηχεί τον Κικέρωνα σχεδόν λέξη προς λέξη. Η σωματική ομορφιά συνίσταται στην αναλογία των μερών που συνοδεύεται από μια ορισμένη γλυκύτητα του χρώματος.Βασικές στη θεωρία του Αυγουστίνου για το ωραίο είναι οι έννοιες, του αριθμού, της ισότητας, της αναλογίας και της τάξης. πχ.

Η ενότητα είναι η βάση ολόκληρης της πραγματικότητας, γιατί για να υπάρχει κάτι πρέπει να είναι ενιαίο. Αλλά η ενότητα είναι και ζήτημα βαθμού (γιατί μερικά όντα (και κατεξοχήν ο θεός) έχουν αυτή την ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό από τα άλλα.

Μια δεύτερη θεμελιώδης έννοια είναι η ισότητα ή ομοιότητα. Η ύπαρξη ατομικών πραγμάτων ως μονάδων ή δυνατότητα επανάληψης τους και σύγκρισης διαφόρων ομάδων τους ως προς την ισότητα ή ανισότητα γεννάει την αναλογία, το μέτρο και τον αριθμό.

Φέρνει παράδειγμα τον χορό 'Εξετάστε την ωραιότητα της σωματικής κίνησης και θα διαπιστώσετε ότι το κάθετι γίνεται στο σωστό χρόνο χάρη στο αριθμό.

Ο αριθμός είναι η θεμελιώδης αρχή της τάξης η οποία συνίσταται στην διάταξη ίσων και άνισων μερών σε ένα όλον, σύμφωνα με ένα σκοπό. Ωραίο είναι το καθετί που έχει τάξη.

Ο Αυγουστίνος Ιππώνος (13 Νοεμβρίου 354 - 28 Αυγούστου 430), γνωστός και ως Άγιος Αυγουστίνος^[2], ήταν χριστιανός θεολόγος, του οποίου τα γραπτά είχαν πολύ μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη του Δυτικού Χριστιανισμού και της Δυτικής φιλοσοφίας. Επίσης, ήταν ένας από τους πολυγραφότερους συγγραφείς της λατινικής πατρολογίας  Ο άγιος Αυγουστίνος ζούσε έκλυτη, ανήθικη και διεφθαρμένη ζωή και όταν μετανόησε έγραψε: «Θεέ μου πως είχα γίνει, αγνώριστος. Είχα μεταμορφωθεί και το πρόσωπο μου είχε χάσει την ομορφιά που είχε». Ο άγιος Αυγουστίνος έζησε τόσο έκλυτα τη ζωή του μέχρι να μετανοήσει, που συνεχώς έπεφτε στα πάθη του, χωρίς να συνειδητοποιεί τον ηθικό του ξεπεσμό. Ο ίδιος μάλιστα απέκτησε και εξώγαμο παιδί στα 18 του. Όμως η μητέρα του αγία Μόνικα, με τα δάκρυα της και τις επίμονες προσευχές της, έσωσε τον γιο της.          

Σχολαστικισμός ονομάζεται το φιλοσοφικό ρεύμα ή μαθησιακή μέθοδος η οποία αποσκοπούσε στη συμφιλίωση της φιλοσοφίας, που αναπτύχθηκε από τους αρχαίους κλασικούς φιλοσόφους, όπως ο Αριστοτέλης  και ο Πλάτωνας, με την μεσαιωνική θεολογία  και, γενικότερα, στην ερμηνεία των φυσικών φαινομένων με βάση τις χριστιανικές αρχές. Γνωστός σχολαστικιστής. Ο Θωμάς ο Ακινάτης και ο Φραγκίσκος της Ασίζης  

7 ελευθέριες τέχνες . Οργανώθηκε ένα εκπαιδευτικό επίπεδο παιδείας, απαρτιζόμενο από δύο ομάδες μαθημάτων. Η πρώτη ομάδα περιλάμβανε τρία μαθήματα, α)Γραμματική, β)Ρητορική και γ)Διαλεκτική και η δεύτερη ομάδα τέσσερα, α)Γεωμετρία, β)Αριθμητική, γ)Αστρονομία και δ)Μουσική. Όλα μαζί συγκροτούσαν τα γνωστικά πεδία στα οποία εκπαιδεύονταν τα παιδιά που τελείωναν την βασική τους εκπαίδευση, την αντίστοιχη με την σύγχρονη πρωτοβάθμια εκπαίδευση των Δημοτικών σχολείων, απαρτίζοντας την δεύτερη σχολική βαθμίδα. (Σχετικά στο βιβλίο του Αριστοτέλη «Ηθικά 5,6»). «Τρικτύς» και «Τετρακτύς», καθώς απαρτίζονταν από μία τριάδα και μία τετράδα μαθημάτων που κληρονόμησαν από το εκπαιδευτικό σύστημα της αρχαίας Ελλάδας. Το σύνολο των μαθημάτων (Τεχνών) επίσης ονομάστηκαν στην Ρώμη artes liberals (Ελεύθερες ή Ελευθέριες Τέχνες των αρχαίων Ελλήνων, σχετικά στο βιβλίο του Αριστοτέλη «Πολιτικά 8,1»), καθότι ασκούνταν σε αυτές τα παιδιά των ελεύθερων πολιτών – και κατά κανόνα εύπορων – τα οποία δεν υποχρεούνταν σε χειρονακτικές εργασίες, αφιερώνοντας έτσι τον ελεύθερο χρόνο τους στην πνευματική τους καλλιέργεια.              

ΙΕΚ Θεσσαλονίκης. Κτίριο Δημόκριτος

Ειδικότητα : Τέχνη της τοιχογραφίας, αγιογραφίας

Μάθημα: Aισθητική και τέχνη

Kαθηγητής : Πετρόπουλος Δημήτρης. Πτυχιούχος Σχολής καλών τεχνών.

O Πλωτίνος ( 204 - 270 μ.χ ) και οι σκέψεις του για το ωραίο και την αισθητική ( 15 / 11 / 2016 ).

Ο Πλωτίνος ήταν ο επιφανέστερος νεοπλατωνιστής και έγινε η γέφυρα για το πέρασμα από τον πλατωνισμό στο χριστιανισμό.

Κατέχει αξιόλογη θέση στην ιστορία της αισθητικής. Εγραψε 54 δοκίμια που ταξινομήθηκαν σε ομάδες των 9 (εννεάδες) από τον μαθητή του Πορφύριο.

Ο Πλωτίνος πέρα από τον ορατό κόσμο ως έσχατη πηγή και αίτια του, ονομάζει "το Εν". Συνώνυμα του είναι το καλό και το άπειρο. Επίσης η δεύτερη υπόσταση είναι ο νους (θείος γνώστης ) που ταυτίζεται με τις πλατωνικές 'Ιδέες' (το κάθε αντικείμενο έχει "την ιδέα του" στο νου του ανθρώπου) που συνιστούν τον νοητό κόσμο, τα ιδανικά αρχέτυπα ή πρότυπα του ορατού κόσμου. Η δε τρίτη υπόσταση είναι η ψυχή του παντός (ψυχή).  Και οι τρεις υποστάσεις συναποτελούν το υπερβατικό ον, την πρωταρχική πηγή κάθε πραγματικότητας.

Κυρίως στο βιβλίο του "περί του καλού" περιέχονται οι σημαντικότερες ιδέες των αισθητικών θεωριών που στα επόμενα βιβλία του μέστωσαν και αποτέλεσαν την πιο ώριμη σκέψη για την αισθητική.

Ο Πλωτίνος συνοψίζει το πλήθος των πραγμάτων που μπορούν να είναι ωραία: Στις κοινές περιπτώσεις επρόκειτο για πράγματα που βλέπουμε και ακούμε αλλά υπάρχουν επίσης (για πνεύματα που υψώνονται πάνω από το κόσμο των αισθήσεων και φτάνουν σε μια ανώτερη σφαίρα "ευγενείς χαρακτήρες, πράξεις και ασχολίες και η ομορφιά των επιστημών και αρετών .

Το ερώτημα του είναι 'τι είναι αυτό που προσδίδει κάλος σε όλα αυτά τα πράγματα" "Τι είναι αυτό το κάτι που εκδηλώνεται σ' αυτά".

Η πρώτη απάντηση που δίνει και απορρίπτει ο Πλωτίνος είναι

Στα ορατά αντικείμενα όπως και σε όλα τα άλλα, το ωραίο ουσιαστικά συνίσταται στην συμμετρία και το μέτρο.

Ο Πλωτίνος ακολουθεί μια συλλογιστική με την βοήθεια της οποίας απορρίπτει αυτή την συνθήκη της ομορφιάς. Συγκεκριμένα λέει. Τα μέρη που είναι συμμετρικά και αποτελούν το σύνολο δεν μπορεί να είναι ωραία επειδή είναι απλά αλλά και πάλι εφόσον το σύνολο είναι όμορφο όμως και αποτελείτε από απλά συμμετρικά μέρη, τότε και τα απλά θα πρέπει να είναι όμορφα. "Η ομορφιά του συνόλου αποτελεί την ομορφιά των μερών". Η συμμετρία δεν μπορεί να είναι επαρκής συνθήκη του ωραίου υποστηρίζει ο Πλωτίνος επειδή ένα αντικείμενο που παραμένει συμμετρικό μπορεί να χάσει την ομορφιά του Π.χ ένα πρόσωπο παρόλο που είναι συμμετρικό άλλοτε δείχνει όμορφο και άλλοτε άσχημο ανάλογα με τις εκφράσεις που παίρνει. Το σωμά που έχει γίνει άψυχο χάνει το μεγαλύτερο μέρος από την αλλότινη ομορφιά του χωρίς ωστόσο να χάσει την συμμετρία του.

Τι είναι λοιπόν αυτό που προσδίδει κάλος στα πράγματα;

παίρνοντας το παράδειγμα ενός γλυπτού ο Πλωτίνος λέει ότι η πέτρα στην οποία η τέχνη εισήγαγε την ομορφιά μιας μορφής είναι ωραία όχι επειδή είναι πέτρα αλλά χάρη στην μορφή ή ιδέα που εισήγαγε σ'αυτήν η τέχνη. Η μορφή αυτή δεν υπήρχε στο υλικό, υπήρχε στην σκέψη του καλλιτέχνη ,προτού μπει μέσα στην πέτρα. Και υπήρχε στον δημιουργό όχι επειδή αυτός είχε μάτια η χέρια αλλά επειδή μετείχε της τέχνης. Αυτή λοιπόν η ομορφιά υπήρχε στην τέχνη και ήταν πολύ ανώτερη.

Ετσι λοιπόν χάρη στην ικανότητα της ύλης να δέχεται και να συγκρατεί τις μορφές" η ομορφιά του θεϊκού νου και του πνευματικού κόσμου μπορεί να αποκαλυφθεί με την θέαση.

¨Οταν λοιπόν η ύλη περιβάλλεται την ομορφιά, αποκτά μια βαθιά συγγένεια με την ψυχή. Και η ψυχή χαίρεται όταν αναγνωρίζει την ίδια της την φύση υλοποιημένη και όταν με αυτό τον τρόπο συνειδητοποιεί την μέθεξη της στο θεϊκό.

Πως μπορεί το φως του ήλιου να είναι ωραίο αν είναι απλό και επομένως δεν μπορεί να έχει μορφή.

Επειδή μπαίνει η μορφή συνθέτει και τακτοποιεί τα πολλά μέρη που συναποτελούν το ένα, τα ανάγει σε ένα συγκλίνον όλον και συντονίζοντάς τα μεταξύ τους, δημιουργεί την ενότητα. Και πάνω στην ενότητα ενθρονίζεται η ομορφιά δίνοντας τον εαυτό της τόσο στα μέρη όσο και στο όλον.

¨Ενας ζωγραφικός πίνακας που αποτελείται από πολλά ετερογενή μέρη μπορούμε να πούμε ότι γίνεται ωραίος τότε και μόνο όταν ενοποιηθεί και γίνει καθρέφτης του ενός. Αλλά και μια μονόχρωμη έκταση, όπως ένας πίνακας του Ρόθκο, ή ένας παρατεταμένος απαλός ήχος που είναι πράγματα εξολοκλήρου ομοιογενή οφείλουν την ενότητα τους στην ίδια τους ομοιογένεια και επομένως μπορούν να είναι ωραία. ¨Ωστε κάθετι το ωραίο είναι αποτέλεσμα ενοποίησης.

Όταν αντιλαμβανόμαστε μέσα στα σώματα μια ιδέα (μορφή) τότε αντιλαμβανόμαστε την αποσπασματική πολλαπλότητα που η ιδέα την ανάγει και την εισάγει στην εσώτερη και αδιαίρετη ενότητα.

Η αισθητή ομορφιά της ψυχής.

Αλλά υπάρχουν πρότερες και υψηλότερες εκφάνσεις του ωραίου. Π.χ η ομορφιά της ανώτερης συμπεριφοράς που δεν είναι ορατή με τα μάτια του σώματος αλλά της ψυχής. Επίσης αυτές οι εκφάνσεις του ωραίου είναι ικανές να μας συναρπάζουν και να μας κάνουν να νιώθουμε αγαλλίαση και μάλιστα ακόμα πιο βαθιά

Αλλά πως; δεν υπάρχει ούτε σχήμα ούτε χρώμα ούτε επιβλήτικό μέγεθος παρά μόνο η άχρωμη λάμψη των αρετών ...μεγαλοψυχία, δίκαιος χαρακτήρας, πειθαρχημένη αγνότητα.

και συνεχίζει ο Πλωτίνος για να καταλάβουμε τι είναι αυτό που κάνει ωραία την ενάρετη ψυχή πρέπει να εξετάσουμε πρώτα το αντίθετο δηλαδή την ασχήμια. Η άσχημη ψυχή είναι άδικη, γεμάτη επιθυμίες και ταραχή, κυριευμένη από τους φόβους της δειλίας και τους φθόνους της μικροπρεπειά της.  Και αυτή η καταισχύνη έχει συγκεντρωθεί γύρω από την ψυχή σαν επίκτητο κακό που την ταλαιπωρεί, την ρυπαίνει. Αν θέλει ο άνθρωπος να ξαναγίνει ωραίος πρέπει να καθαρίσει και να εξαγνίσει τον εαυτό του και να γίνει αυτό που ήταν. Η ηθική της πειθάρχηση συνίσταται στην αποκάθαρση από το αλλότριο στην μετατροπή της δυσαρμονίας σε αρμονία, με δυo λόγια στην ενοποίηση. Ετσι η πνευματική ομορφιά της ψυχής εξαρτάται από τις ίδιες ακριβώς συνθήκες από τις οποίες εξαρτάται και η αισθητή ομορφιά της τέχνης και της φύσης.

και όταν η ψυχή γίνεται αγαθή και ωραία εξομοιώνεται με το θεό.

Πρέπει πρώτα να προσηλώσουμε την προσοχή μας όχι στην μουσική ή στην ζωγραφική ,αλλά σε όλες τις ευγενείς ασχολίες και κατόπιν στα ωραία έργα που δεν παράγονται με την εργασία του καλλιτέχνη αλλά χάρη σε ανθρώπους γνωστούς για την αγαθότητά τους.

Ο Πλωτίνος τελικά υποστηρίζει ότι πρέπει να γίνεις ωραίος στο πνεύμα και ηθικά ανώτερος για να γνωρίσεις την τέλεια ομορφιά.

Τελειώνοντας ο Πλωτίνος υποστηρίζει ότι η η τέχνη δεν είναι μίμηση μιμήσεως όπως λέει ο Πλάτων. Διότη εκτός απ' το να μιμείται τη φύση που είναι η μίμηση της ιδέας ,το έργο τέχνης επικοινωνεί απ' ευθείας με την ιδέα λόγω της ικανότητάς του καλλιτέχνη να επικοινωνεί απ' ευθείας με την ιδέα της θεότητας. Πάντως η συγγένεια του νεοπλατωνισμού με τον χριστιανισμό είναι προφανής Άλλωστε στην εποχή του Πλωτίνου ο χριστιανισμός είχε ήδη ηλικία δύο αιώνων.                                  

              

ΙΕΚ Θεσσαλονίκης. Κτίριο Δημόκριτος

Ειδικότητα : Τέχνη της τοιχογραφίας, αγιογραφίας

Μάθημα: Aισθητική και τέχνη

Kαθηγητής : Πετρόπουλος Δημήτρης. Πτυχιούχος Σχολής καλών τεχνών.

Η αισθητική στάση - Η προσοχή και μπορεί κάθε αντικείμενο να έχει αξία αισθητική;

          Όπως έχει επισημανθεί, κάθε στάση κατευθύνει την προσοχή μας σε ορισμένα χαρακτηριστικά του κόσμου. Αλλά η αισθητική αντίληψη, που συχνά θεωρείται σαν κάποιο 'απλανές αγελαδίσιο βλέμμα' δεν είναι μονάχα μια απλή ματιά.

Στην ουσία κατά την διάρκεια της αισθητικής αντίληψης εκθέτουμε τον εαυτό μας στο έργο τέχνης και του επιτρέπουμε να μας πλημμυρίσει με κύματα από ήχους ή χρώματα.

Με την αισθητική στάση επιθυμούμε η αισθητική αξία του αντικειμένου να εισέλθει ολοζώντανη μέσα στην εμπειρία μας.

Και φυσικά το να είμαστε καθισμένοι στο 'χείλος του καθίσματος μας', απορροφημένοι από το άκουσμα ενός ρυθμικά συναρπαστικού κομματιού μουσικής ή το διάβασμα ενός ενδιαφέροντος μυθιστορήματος που μας προκαλεί αγωνία, μόνο παθητική κατάσταση δεν είναι.

Αισθητική εμπειρία σημαίνει επίσης προσοχή, επίγνωση, εγρήγορση, ψυχική κινητικότητα.

 Η αισθητική προσοχή και η Προσήλωση μας το έργο τέχνης

Η προσοχή στην αισθητική αντίληψη είναι ζήτημα βαθμού και η προσήλωση είναι άλλοτε λιγότερο ή περισσότερο έντονη.

 Π.χ. ένα χρώμα ιδωμένο φευγαλέα ή μια σύντομη μελωδία ίσως γίνουν αισθητά στις 'παρυφές' της συνείδησης ενώ ένα θεατρικό έργο μας απορροφά τελείως. Η εμπειρία όμως θα είναι αισθητική αν το αντικείμενο 'συγκρατεί' την προσοχή μας.

Και επιπλέον η αισθητική προσοχή συνοδεύεται από δραστηριότητα που δεν έχει σχέση με την πρακτική εμπειρία (απώτερος σκοπός).

Όταν λοιπόν κρατάμε με το πόδι μας τον ρυθμό της μουσικής βρισκόμαστε μερικώς σε ένα είδος αισθητικής εμπειρίας. Και σύμφωνα με την ενσυναίσθηση βρισκόμαστε σε αισθητηριακή συνάφεια  με το αντικείμενο που βλέπουμε. Δηλαδή όταν βλέπουμε μια ψηλή, όρθια και σφριγηλή φιγούρα π.χ γλυπτικής , ψηλώνουμε και εμείς μαζί της και οι μύες μας σκληραίνουν. Η όταν παρακολουθούμε την συναρπαστική πλοκή ενός έργου ταυτιζόμαστε με τον ήρωά μας τόσο, που χειρονομούμε ασυνείδητα.

Αισθητική προσοχή και η διάκριση

          Επίσης η αισθητική προσοχή σημαίνει ότι για να γευτούμε πλήρως την ξεχωριστή αξία του αντικειμένου πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στις συχνά πολύπλοκες και ανεπαίσθητες λεπτομέρειες. Η βαθιά επίγνωση αυτών των λεπτομερειών είναι η ικανότητα μας να κάνουμε διακρίσεις. Οι άνθρωποι χάνουν συχνά μεγάλο μέρος από την εμπειρία της τέχνης όχι μόνο γιατί διασπάται η προσοχή τους αλλά γιατί δεν κατορθώνουν να "δουν" όλα εκείνα που συνιστούν την αξιοσημείωτη διάσταση του έργου. Χάνουν την ιδιαιτερότητα του έργου και έτσι μια συμφωνία ηχεί σαν ένα οποιοδήποτε ποπ κομμάτι μουσικής, και ένα λυρικό ποίημα δεν διακρίνεται από ένα άλλο ,με αποτέλεσμα όλα να γίνου εξίσου βαρετά.

Η όπως υποστηρίζει και ο  Μαρτινίδης Πέτρος στο βιβλίο του "Κόμιξ" 'Η εθισμένη ή ερ - εθισμένη προσοχή του αναγνώστη θ' ανακαλύψει (ή έστω θα προβάλει) τις όποιες αρετές του έργου, για να εισπράξει και τις όποιες αισθητικές συγκινήσεις.

Χωρίς ξυπνητό κοινό κανένα έργο δεν διαθέτει αρετές, ούτε καν μειονεκτήματα. Όλα λιμνάζουν σε μια αδιάφορη μετριότητα.

          Χωρίς την αισθητική προσοχή λοιπόν η εμπειρία είναι διακεκομένη  και σε περιορισμένο βαθμό αισθητική. Όλοι λίγο πολύ γνωρίζουμε με πόση ευκολία αρχίζεις να σκέφτεσαι άλλα πράγματα την ώρα που εκτελείται η μουσική, ώστε αραιά και που καταλαβαίνεις ότι ακούς μουσική. Και σε συμφωνία με τον Μαρτινίδη ο Σαντιγιάνα υποστηρίζει ότι με την αισθητική προσοχή μπορούμε να εμποδίσουμε την εμπειρία μας να γίνει μια νυσταλέα ονειροπόληση που συνοδεύεται από νευρικά ρίγη.

Όσο η αισθητική προσοχή αφυπνίζεται και ζωηρεύει τόσο η αντίληψη π.χ του θεατή κατευθύνεται από μόνη της προς το αντικείμενο το οποίο θεατής δεν επιδιώκει να αναλύσει (ανιδιοτέλεια) αλλά απορροφάται από αυτό, που ξεχωρίζει από το περιβάλλον και καθηλώνει το ενδιαφέρον του.

Όλα τα αντικείμενα έχουν αισθητική αξία;

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κανένα αντικείμενο δεν είναι εγγενώς μη αισθητικό και όλα έχουν αισθητική αξία

Υπάρχουν αντικείμενα που η ελκυστικοτητά τους είναι τόσο καταφανής, ώστε 'αιχμαλωτίζουν' το βλέμμα μας και τραβούν την προσοχή μας πάνω τους. Π.χ ένα παρτέρι με λαμπρά και πολύχρωμα λουλούδια, ή ένα εμβατήριο, σύννεφα σε πυκνούς σχηματισμούς ή ένας επιβλητικός και μεγαλοπρεπής καθεδρικός ναός. Βέβαια κάτι τέτοιο δεν ισχύει για πολλά ,και μάλιστα για τα περισσότερα από τα άλλα πράγματα στον κόσμο. Μπορούμε άραγε να ισχυριστούμε πως θα ονομάζαμε αισθητικό το βρόμικο και κατερειπωμένο κομμάτι μιας εξαθλιωμένης συνοικίας;

Η λέξη αισθητικός χρησιμοποιείται συχνά στις καθημερινές συζητήσεις για να διακρίνουμε ανάμεσα στα αντικείμενα που είναι ευχάριστα να τα βλέπει και να τα ακούει και σε εκείνα που δεν είναι. Αυτή είναι η άποψη μιας μεγάλης μερίδας της παραδοσιακής θεωρίας. Το επιχείρημα ότι ορισμένα αντικείμενα δεν είναι άξια να θεωρούνται αισθητικά φαίνεται σωστό. Το αντεπιχείρημα είναι ότι οι άνθρωποι θεώρησαν ανιδιοτελώς αντικείμενα που παρουσίαζαν τεράστια ποικιλία. Ανάμεσα σ' αυτά υπάρχουν και μερικά που θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε τελείως απωθητικά.

Οι άνθρωποι νιώθουν τέρψη στην αντίληψη ορισμένων πραγμάτων που άλλοι -σε προηγούμενες εποχές η προηγούμενους πολιτισμούς - θα τα έκριναν μη αισθητικά. Ολόκληρη 'η ιστορία του γούστου' δείχνει πόσο τα σύνορα της αισθητικής εμπειρίας διευρύνθηκαν και έφτασαν να συμπεριλάβουν μια απέραντη ποικιλία πραγμάτων.

Αν περιοριστούμε στις τέχνες των 150 τελευταίων ετών θα εντοπίσουμε έναν τεράστιο αριθμό έργων τέχνης αφιερωμένο σε είδη αντικειμένων τα οποία ο νους θεωρεί εγγενώς μη αισθητικά. Δηλαδή ανιαρά, κοινότυπα αντικείμενα και άσχημα ή γκροτέσκα πράγματα και γεγονότα.

Παραδείγματα. Οι πίνακες με την ηλεκτρική καρέκλα του warholl, η απόλυτη πεζή κίτρινη καρέκλα του Βαν Γκόγκ, η σχεδία της μέδουσας του ζερικώ, οι μονόχρωμοι πίνακες του Ρόθκο,οι κονσέρβες chambell του warholl , O ουρητήρας του Dechamp κ.α

Πάντως το ίδιο το γεγονός ότι η προσοχή μας πλέον κατευθύνεται προς τέτοια θέματα δείχνει την ευρύτητα του πεδίου του αισθητικού δαφέροντος. Επιπλέον η χρήση τους από τον καλλιτέχνη μεταβάλει και διευρύνει το γούστο του μη καλλιτέχνη. Ο μέσος άνθρωπος γίνεται τώρα με νέο τρόπο ευαίσθητος στο αντιληπτικό διαφέρον για πολλά και διαφορετικά πράγματα και γεγονότα.

 Π.χ Η προσοχή στο φυσικό τοπίο, μετά τους ιμπρεσιονιστές, ενισχύθηκε πολύ.

Επίσης η στάση μας απέναντι στα κόμιξ ίσως διαφοροποιήθηκε μετά την επιτυχία των πινάκων του καλλιτέχνη της ποπ - αρτ Λίχτενσταϊν και των ταινιών της Μάρβελ. Πχ. η  σύγχρονη ταινία Dr.Strange ίσως αναπτερώσει το ενδιαφέρον για την ανατολική κουλτούρα και τρόπο σκέψης.

Επίσης οι άθλιοι του Β. Ουγκώ λέγεται ότι προκάλεσαν μέχρι και εξεγέρσεις πολιτικού χαρακτήρος σε ορισμένες περιπτώσεις ανθρώπων που είχαν διαβάσει το βιβλίο και ίσως 'γλύκαιναν' την άκαμπτη στάση των ανώτερων  κοινωνικών απέναντι στους φτωχούς και κατατρεγμένους.

                

             

     

        

ΙΕΚ Θεσσαλονίκης. Κτίριο Δημόκριτος

Ειδικότητα : Τέχνη της τοιχογραφίας, αγιογραφίας

Μάθημα: Aισθητική και τέχνη

Kαθηγητής : Πετρόπουλος Δημήτρης. Πτυχιούχος Σχολής καλών τεχνών.

Η αισθητική στάση (συνέχεια) και η έννοια της κάθαρσης

(δι' ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν)

Αισθητική στάση: Ανιδιοτελή και συμπαθητική προσοχή αλλά και θεώρηση οποιουδήποτε αντικειμένου της συνείδησης χάριν αυτού του ίδιου.

Δηλαδή 'ανιδιοτέλεια' σημαίνει ότι βλέπουμε το αντικείμενο χωρίς να μας ενδιαφέρει καθόλου ο απώτερος σκοπός τον οποίο μπορεί να εξυπηρετήσει.

Πολλά είδη 'διαφέροντος' έχουν αποκλειστεί από το αισθητικό ενδιαφέρον. Ένα από αυτά είναι το να αποκτήσουμε ένα έργο τέχνης, χάριν κύρους και γοήτρου.

Π.χ Ένας συλλέκτης βιβλίων βλέποντας ένα παλιό χειρόγραφο, συνήθως ενδιαφέρεται μόνο για την σπανιότητα του ή για την τιμή της αγοράς του και όχι για την αξία ως λογοτεχνικό έργο   

(Υπάρχουν συλλέκτες βιβλίων που δεν διάβασαν ποτέ τα βιβλία που έχουν στη συλλογή τους)

Ένα άλλο μη αισθητικό ενδιαφέρον είναι το "γνωσιακό"  δηλαδή ν'αποκτήσουμε γνώσεις γύρω από ένα αντικείμενο.

π.χ Ο μετεωρολόγος δεν νοιάζεται για την οπτική εμφάνιση που έχει ο εντυπωσιακός σχηματισμός ενός σύννεφου, αλλά για τις αιτίες που την προκαλούν. Επιπλέον όταν το άτομο που αντιλαμβάνεται ένα αντικείμενο, έχει σκοπό να εκφέρει μια κρίση επ' αυτού η συμπεριφορά του δεν είναι αισθητική.

Αντίθετα η αισθητική στάση 'απομονώνει' το αντικείμενο και εστιάζεται σ' αυτό - στη μορφή των βράχων, στον ήχο του ωκεανού, στα χρώματα ενός πίνακα ζωγραφικής. Επομένως δεν βλέπουμε το αντικείμενο με αποσπασματικό η φευγαλέο τρόπο, όπως συμβαίνει με την 'πρακτική' αντίληψη. Υπολογίζουμε όλη την φύση και το χαρακτήρα του αντικειμένου. Όποιος αγοράζει έναν πίνακα για να καλύψει τον λεκέ που έχει ο ταπετσαρισμένος τοίχος του δεν μπορεί να δει τον πίνακα σαν ένα θαυμάσιο σχηματισμό από μορφές και χρώματα.

Για την αισθητική στάση, τα πράγματα δεν χρειάζεται να ταξινομούνται, να μελετώνται και να κρίνονται. Είναι από μόνα τους ευχάριστα ή συναρπαστικά να τα βλέπει κανείς. Θα πρέπει λοιπόν να γίνει σαφές ότι το να είναι κανείς 'ανιδιοτελής' απέχει πολύ από τον 'να μην ενδιαφέρεται'. Αντίθετα όπως όλοι γνωρίζουμε, ένα βιβλίο η μια ταινία μπορούν να μας απορροφήσουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επιδείξουμε μεγαλύτερο 'ενδιαφέρον' απ' όσο συνηθίζουμε κατά την διάρκεια της πρακτικής μας δραστηριότητας.

Η λέξη συμπαθητικός η οποία περιέχεται στον ορισμό της αισθητικής στάσης αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο προετοιμάζουμε τον εαυτό μας να αντιδράσει στο αντικείμενο.

Αν πρόκειται να εκτιμήσουμε το αντικείμενο πρέπει να το δεχτούμε σύμφωνα με τους δικούς του όρους. Πρέπει να καταστήσουμε τον εαυτό μας δεκτικό στο αντικείμενο και να τον τοποθετήσουμε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να δεχτεί οτιδήποτε αυτό θα μπορούσε να προσφέρει στην αντίληψή μας .Επομένως πρέπει να αποκλείσουμε οποιεσδήποτε αντιδράσεις είναι μη συμπαθητικές για το αντικείμενο μας αποξενώνουν από αυτό ή μας κάνουν εχθρικούς απέναντί του.

Π.χ ένας ευσεβής μωαμεθανός μπορεί να μην είναι ικανός να βλέπει για πολλή ώρα τον πίνακα που παριστάνει την Αγία Οικογένεια  λόγω της απέχθειάς του για τον χριστιανισμό.

Αυτές μπορεί να είναι ηθικές, θρησκευτικές, βαθιά ριζωμένες αξίες και προκαταλήψεις .

Π.χ Μπορεί να περιλαμβάνουν μια προκατάληψη ενάντια στον καλλιτέχνη ή ακόμη ενάντια στην πατρίδα του.

Λέγεται ότι στον Α' παγκόσμιο πολλές αμερικάνικες συμφωνικές ορχήστρες αρνήθηκαν να παίξουν έργα Γερμανών συνθετών.

Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα οξύ στην περίπτωση κάποιων σύγχρονων έργων τέχνης, τα οποία ενδέχεται να πραγματεύονται συζητήσεις και πεποιθήσεις με τις οποίες νιώθουμε βαθύτατα δεσμευμένοι. Όταν πρόκειται για τέτοια έργα θα πρέπει να θυμόμαστε ότι τα έργα τέχνης χάνουν συχνά την επικαιρική σημασία τους, με το πέρασμα του χρόνου, και εκτιμώνται από τους μεταγενέστερους ως μεγάλα έργα τέχνης. Βέβαια μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Είναι βέβαια μια πάρα πολύ μεγάλη επιτυχία αν σήμερα είσαι παγκοσμίως γνωστός σαν καλλιτέχνης αλλά κανείς δεν μπορεί να σου εγγυηθεί πως δεν θα σε ξεχάσουν όλοι ύστερα από δέκα ή πενήντα χρόνια. Η μάχη με το χρόνο είναι πάντα περισσότερο δύσκολη απ' την μάχη με το χώρο. 

Π.χ τα παπούτσια του Βαν Γκογκ, ή το δωματιό του μπορεί εκείνη την περίοδο να ήταν σχεδόν ανήκουστο να αναγνωριστούν ως μεγάλη τέχνη γιατί είναι δύο εντελώς πεζά θέματα αλλά κατόπιν θεωρήθηκαν αριστουργήματα.

Μερικές φορές διαμαρτύρεται κανείς σ' ένα φίλο του όταν τον βλέπει να απορρίπτει με προχειρότητα έργα τέχνης που του είναι ευχάριστα. 'Δε του δίνεις ούτε μία ευκαιρία'. Για την αισθητική εμπειρία, η έννοια 'συμπαθητικός' σημαίνει ότι δίνουμε στο αντικείμενο την 'ευκαιρία' να μας φανερώσει με ποιόν τρόπο προκαλεί ενδιαφέρον στην αντίληψή μας.                  

 Κοινώς είμαστε όσο μπορούμε ανοικτοί απέναντι στο έργο τέχνης.

Και λίγα σχόλια για την έννοια της "κάθαρσης" ως συμπλήρωμα στην συγκινησιακή κάθαρση (μέρος της αισθητικής εμπειρίας)  που αναφερθήκαμε στο προηγούμενο

Ο S. H. Butcher (Λόγιος και πολιτικός, 1850 - 1910) υποστηρίζει ότι η τραγωδία μέσα από τον οίκτο και τον φόβο πραγματοποιεί την κατάλληλη κένωση αυτών των συγκινήσεων. (δι' ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν). Δηλαδή η γενική θεωρία που αποδίδεται στον Αριστοτέλη είναι ότι η τραγωδία, προκαλώντας αυτές τις συγκινήσεις, έχει ένα είδος θεραπευτικής επίδρασης στην πνευματική υγεία του κοινού, δίνοντάς το μια ευχάριστη αίσθηση ανακούφισης- 'γαλήνεψε η ψυχή, διαλύθηκαν τα πάθη'.

Υπήρξαν πολλές διαφωνίες για το αν η κάθαρσις είναι μια ιατρική μεταφορά που υπονοεί την απαλλαγή από βλαβερές συγκινήσεις, όπως συμβαίνει με ένα φάρμακο ή αν είναι μια μεταφορά παρμένη από το θρησκευτικό τελετουργικό και σημαίνει ένα είδος εξαγνισμού των συναισθημάτων, όχι όμως την εξάλειψή τους.

Η απάντηση του Αριστοτέλη στον Πλάτωνα.

Ένας από τους ισχυρότερους πειρασμούς για να δεχθούμε την παραδοσιακή ερμηνεία της ποιητικής είναι ότι αποδίδει στον Αριστοτέλη μια άμεση απάντηση στη δεύτερη βασική αντίρρηση του Πλάτωνα εναντίον της ποίησης : ότι δηλαδή, δεν κάνει άλλο από το να καλλιεργεί τα πάθη και έτσι να διαταράσσει την αρμονία της ψυχής και της λογικής του πολίτη. Σύμφωνα μ' αυτή την ερμηνεία, ο Αριστοτέλης διαθέτει μια εντυπωσιακή ανασκευή.: δεν συμβαίνει τίποτα τέτοιο. Αν δούμε μονάχα την άμεση παραφορά, τον τρόμο και τον ολοφυρμό του κοινού, μπορεί να νομίσουμε ότι έτσι έχουν τα πράγματα. Αν όμως δούμε τις κατοπινές και βαθύτερες ψυχολογικές επενέργειες αυτού του βιώματος, τότε ο θεατρόφιλος είναι σαν τον θρησκευόμενο που αισθάνεται εξαγνισμένος, ξαλαφρωμένος και αναζωογονημένος από την συγκινησιακή του ανακούφιση. Μακροπρόθεσμα, ο θεατρόφιλος πολίτης είναι πιθανότατα ο πιο νηφάλιος και ο πιο σοφός γιατί απαλλάσσεται κατά διαστήματα από τους φθοροποιούς συγκινησιακούς ερεθισμούς που δηλητηριάζουν τον χαρακτήρα και το πνεύμα.

Αυτό που επίσης ο Πλάτων φοβόταν περισσότερο μήπως γίνει κακό παράδειγμα για την Αθηναϊκή νεολαία ήταν η ιδέα ότι οι καλοί άνθρωποι δυστυχούν και οι φαύλοι ευτυχούν. Η απάντηση του Αριστοτέλη μπορεί να ερμηνευθεί ως εξής: Δεν χρειάζεται ηθική λογοκρισία των έργων, αλλά μονάχα αισθητική λογοκρισία..Γιατί το έργο στο οποίο ο καλός άνθρωπος γίνεται ευτυχισμένος, δεν θα είναι και πολύ καλή τραγωδία.