ΙΕΚ Θεσσαλονίκης. Κτίριο Δημόκριτος

Ειδικότητα : Τέχνη της τοιχογραφίας, αγιογραφίας

Μάθημα: Aισθητική και τέχνη

Kαθηγητής : Πετρόπουλος Δημήτρης. Πτυχιούχος Σχολής καλών τεχνών.

Μεσαίωνας και  ο Θωμάς ο Ακινάτης ( 1225 - 1274 μ.χ )

          Ο Θωμάς ο Ακινάτης ήταν σχολαστικιστής και προσπαθούσε να συνταιριάξει την Αριστοτελική φιλοσοφία με την χριστιανική θρησκεία. Οι αυστηρές επιστημονικές μεθόδους του Αριστοτέλη ήταν επαρκείς, ώστε οι θεολόγοι, αν εντρυφούσαν σ' αυτές ήταν σε θέση ν' απαντήσουν στα φυσικά φαινόμενα με εγκυρότητα.

Λίγα λόγια για την Μεσαιωνική κουλτούρα  

          Η μεσαιωνική κουλτούρα δεν ξεκίνησε από το μηδέν χωρίς να έχει κληρονομήσει τίποτε από τον κλασικό κόσμο. Ο Αυγουστίνος και οι σύγχρονοί του ένιωθαν ότι η κλασική κουλτούρα βρισκόταν ολόγυρά τους, έστω και αν κατέρεε και γνώριζαν τα ελληνικά και λατινικά έργα από πρώτο χέρι. Ο Πλατωνισμός ήταν μια ζωντανή δύναμη και εξακολουθούσε να διδάσκεται στην Αθήνα, την Αλεξάνδρεια και τη Ρώμη.

          Στους αμέσως όμως επόμενους αιώνες σημειώθηκε μια βαθιά ρήξη. Πολλά υπολείμματα της κλασικής κουλτούρας που αργότερα θα ασκούσαν αποφασιστική επίδραση, εξαφανίσθηκαν επί πολλούς αιώνες και δεν εμφανίστηκαν παρά μόνο στο πνευματικό ρεύμα της μεσαιωνικής και αναγεννησιακής σκέψης.

          Η ειδωλολατρία καταπιέσθηκε βίαια και συστηματικά επί Θεοδοσίου, στον 5ο αιώνα ενώ στους επόμενους αιώνες που ήταν γεμάτοι πολιτικές και κοινωνικές αναστατώσεις πολλά έργα ξεχάσθηκαν. Μόνο στον 11 και 12αιώνα ξανάρθαν στο φως οι έως τότε ξεχασμένοι διάλογοι του Πλάτωνα, και τα μεταφυσικά και φυσικά έργα του Αριστοτέλη, ερεθίζοντας την σκέψη των μεσαιωνικών στοχαστών.

Στο μεταξύ άλλοι στοχαστές παρέλαβαν και διατήρησαν ζωντανές τις βασικότερες ιδέες της αισθητικής του Αυγουστίνου (ενότητα, ισότητα, αριθμός, τάξη)

Π.χ ο Ιωάννης ο Σκώτος μιλάει για τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο αντιδρά απέναντι σ' ένα ωραίο αγγείο ένας καλός άνθρωπος και ένας άνθρωπος, που είναι έρμαιο των επιθυμιών του,  υποβάλλοντας την ιδέα ότι η σωστή αντίδραση απέναντι στο ωραίο είναι η ανιδιοτέλεια.

Ο Θωμάς ο Ακινάτης.

Ως προς την αισθητική αυτά που λέει ο Θωμάς ο Ακινάτης είναι λίγα αλλά διεισδυτικά.

Σχόλια για την ενότητα

Πχ. Η ενότητα είναι ένα ον που θεωρείται διακριτό από άλλα πράγματα γιατί κάθετι είναι απλό (επομένως αδιαίρετο)  η σύνθετο. Αλλά στη δεύτερη περίπτωση δεν έχει οντότητα αν τα μέρη του δεν συνθέτουν κάποιου είδους ολότητα. Σ' ένα ομοιογενές όλον, το όλον αποτελείται από μέρη που έχουν την μορφή του όλου. Όπως λ.χ. κάθε μέρος του νερού είναι νερό, αλλά σ' έναν ετερογενές όλον η μορφή που ανήκει στο όλον απουσιάζει από τα μέρη. Όπως λ. χ. κανένα μέρος ενός σπιτιού δεν είναι σπίτι και κανένα μέρος ενός ανθρώπου δεν είναι άνθρωπος.

Σχόλια για το καλό

Το καλό, ορίζεται με τους όρους του Αριστοτέλη ως 'αυτό που επιθυμούν όλα τα πράγματα'.

Ένα πράγμα είναι επιθυμητό μόνο στο βαθμό που είναι τέλειο. Γιατί τα πάντα επιθυμούν την  τελείωσή τους. Αλλά το κάθε τι είναι τέλειο στον βαθμό που είναι εν' ενεργεία. Επομένως ένα πράγμα είναι τέλειο στον βαθμό που υπάρχει......είναι λοιπόν σαφές ότι στην πραγματικότητα το καλό συμπίπτει με το ον.

Ο Θωμάς υποδιαιρεί το καλό στο προσφυές, το ωφέλιμο, το ευχάριστο ή τερπνό.

Εφόσον καθετί είναι καλό στο βαθμό που είναι επιθυμητό και είναι ένα τέρμα στην κίνηση της όρεξης-επιθυμίας μπορούμε να διακρίνουμε ανάμεσα σε διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους το καλό τερματίζει την κίνηση της όρεξης (ή της επιθυμίας).

Όταν το επιθυμητό αντικείμενο τερματίζει την όρεξη ως μέσο σε σχέση με κάτι άλλο δηλαδή σε σχέση με κάτι που μας χρησιμεύει, είναι το ωφέλιμο

Όταν επιδιώκεται ως ύστατο πράγμα, ως αυτοσκοπός είναι το ενάρετο. 

Όταν κάτι τερματίζει την κίνηση της όρεξης (ή επιθυμίας) με την μορφή της ανάπαυσης στο επιθυμητό αντικείμενο τότε είναι το ευχάριστο.

Σχόλια για το ωραίο

          'Το ωραίο αναφέρεται στη γνωστική ικανότητα. Διότι ωραία είναι τα πράγματα που τέρπουν όταν τα βλέπουμε. Επομένως το ωραίο συνίσταται στη σωστή αναλογία. Γιατί οι αισθήσεις τέρπονται από πράγματα που έχουν σωστές αναλογίες καθώς και από κάθε τι που συνάδει με το είδος τους. Γιατί ακόμη και η αίσθηση είναι ένα είδος λόγου όπως και κάθε γνωστική ικανότητα. Αφού όμως η γνώση επιτυγχάνεται με την αφομοίωση και η ομοιότητα σχετίζεται με την μορφή, από την φύση του το ωραίο ανήκει στο μορφικό αίτιο.'

Η όραση ως γνωστική λειτουργία -το ωραίο ως μορφικό αίτιο.

Η λέξη όραση έχει μεταφορική σημασία δηλαδή  μεταφέρεται

από την ευγενέστερη και πιο αξιόπιστη απ' όλες τις αισθήσεις στη γνώση που αποκτάται με τη νόηση.

Η αναλογία στην οποία αναφέρεται ο Θωμάς είναι ένα γνώρισμα του αντικειμένου που προσφέρεται για σαφή και γρήγορη αντίληψη - λ.χ. στην περίπτωση ενός ορατού αντικειμένου το προσαρμόζει στην όραση. Η όραση ανταποκρίνεται στο κατεξοχήν ορατό, όπως η νόηση ανταποκρίνεται σ' ότι είναι νοητό σ' αυτό τον κόσμο, γιατί τόσο η όραση όσο και η νόηση είναι γνωστικές λειτουργίες. Η γνωστική λειτουργία συνίσταται ουσιαστικά στην αφαίρεση της μορφής που κάνει ένα πράγμα να είναι ότι είναι και επομένως το ωραίο (αφού προκαλεί άμεση ευχαρίστηση κατά την θέασή του) πρέπει να συνδέεται με την μορφή του αντικειμένου δηλαδή το μορφικό του αίτιο. Η όρεξη ή ή επιθυμία τείνει προς το ωραίο στο βαθμό που η ίδια έχει σωστές αναλογίες και είναι καθορισμένη.   

     Στη συνέχεια ο Θωμάς συνδέει το ωραίο με τις αισθήσεις που είναι οι πιο γνωστικές. Αφού το ωραίο είναι η ικανοποίηση της επιθυμίας χάρη στην θέαση του ή τη γνώση του και γίνεται αντιληπτό από τις πιο γνωστικές αισθήσεις την όραση και την ακοή που υπηρετούν το λογικό. Γιατί μιλάμε για ωραία θεάματα και ωραίους ήχους αλλά όχι για ωραίες οσμές και ωραίες γεύσεις.

Ώστε καλό είναι αυτό που ικανοποιεί την επιθυμία - όρεξη ενώ ωραίο είναι κάτι που η κατάληψή του προκαλεί ευχαρίστηση.

Η ταύτιση του ωραίου με τις τρείς συνθήκες

Αρτιότητα ή Τελειότητα, Σωστή Αναλογία ή Αρμονία, Λαμπρότητα ή Ενάργεια.

Αρτιότητα ή τελειότητα: Ένα σπασμένο αντικείμενο δεν πληροί αυτή την συνθήκη. Η αρτιότητα είναι ολότητα, πληρότητα. Το να είναι κάτι παρόν ολόκληρό.

Αναλογία η αρμονία:O τρόπος που εφαρμόζει ο Θωμάς αυτή την έννοια είναι ο ακόλουθος. Ο Υιός έχει αρμονία από την άποψη ότι είναι 'η εμφανής εικόνα' του Πατέρα. Η αναλογία έχει μια στενότερη και μια ευρύτερη σημασία λέει ο Θωμάς σε ένα άλλο σημείο.

με την στενότερη σημασία είναι μια ορισμένη σχέση μιας ποσότητας προς μια άλλην ποσότητα όπως το διπλάσιο, το τριπλάσιο, και το ίσο που είναι είδη αναλογίας.

με την ευρύτερη σημασία σημαίνει κάθε σχέση ενός πράγματος προς ένα άλλο ονομάζεται αναλογία. Π.χ αναλογία του πλάσματος προς το θεό

Δηλαδή ο Θωμάς θα έλεγε κανείς ότι μιλάει για τις αναλογίες που υπάρχουν ανάμεσα στα μέρη του έργου τέχνης αλλά κυρίως  μιλάει και σκέφτεται την σχέση του έργου τέχνης με το μοντέλο του, του αγάλματος με τον άνθρωπο.

Η λαμπρότητα και η ενάργεια. Μπορούμε να την συνδέσουμε με την μεσαιωνική νεοπλατωνική παράδοση του συμβολισμού του φωτός - την ιδέα ότι το φως είναι σύμβολο της θεϊκής αλήθειας και ομορφιάς.

Η ενάργεια μπορεί να συσχετισθεί με εκείνο το θάμβος της μορφής που καταυγάζει τα συμμετρικά μέρη της ύλης. Η τρίτη συνθήκη λέει ο Θωμάς συμφωνεί με την ιδιότητα του θεού ως λόγου που είναι το φως και το θάμβος του νου και στο ωραίο θα πρέπει να υπάρχει κάτι από αυτό το θάμβος του, αλλιώς η αναλογία δεν θα ίσχυε.

             Τελικά ο Θωμάς ο Ακινάτης υποστηρίζει ίσως συμπερασματικά ότι δεν υπάρχει ενιαία ομορφιά κοινή σε όλα τα  ωραία πράγματα αλλά μια ολόκληρη οικογένεια από ιδιότητες και η καθεμιά τους πρέπει να εκτιμάται όπου συναντιέται. 

          Αν η ακεραιότητα (αρτιότητα), η αναλογία και η ενάργεια είναι παντού οι ίδιες, τότε το ωραίο δεν μπορεί να ταυτίζεται μ' αυτές. Αλλά δεν αποκλείεται κι αυτές οι ιδιότητες  να είναι με την σειρά τους αναλογικές και να συνιστούν το ωραίο σε κάθε μια από τις απεριόριστες ποικιλίες των μορφών του.